10 przykazań Joe Navarro

Joe Navarro, były agent FBI i specjalista od komunikacji niewerbalnej, przedstawia w swojej - skądinąd naprawdę niezłej - książce What Every Body Is Saying (polskie wydanie: J. Navarro, Mowa ciała, tłum. B. Grabska-Siwek, Warszawa 2011) dziesięć przykazań skutecznego odczytywania sygnałów niewerbalnych. Moim zdaniem, są to niezwykle wartościowe wskazówki. Dlatego też zamieszczam je poniżej wraz z moim komentarzem. Wcześniej jednak zdjęcie autora książki, a także okładki jej polskiego wydania.

1. Bądź dobrym obserwatorem swojego otoczenia.

Jedno z najbardziej podstawowych zaleceń. Umiejętność odpowiedniej obserwacji otoczenia decyduje o powodzeniu w analizie komunikatów niewerbalnych. Jest tym, co wyróżnia wybitnych praktyków oraz osoby "naturalnie" uzdolnione w tym zakresie. Jeśli zatem chcesz wykorzystywać wiedzę dotyczącą komunikacji niewerbalnej, musisz dążyć do wykształcenia spostrzegawczości cechującej takie postaci fikcyjne, jak Sherlock Holmes, dr House czy Cal Lightman. Niestety, moje doświadczenia pokazują, że większość szkoleń z zakresu komunikacji niewerbalnej nie skupia się na ćwiczeniu spostrzegawczości i treningu potrzebnych parametrów uwagi, przez co ich absolwenci nie potrafią skutecznie odczytywać sygnałów niewerbalnych w sytuacjach codziennych, kiedy nie są specjalnie nastawieni na ich dostrzeganie, a nie zdążyli wykształcić nawyku odpowiedniej obserwacji otoczenia. Zresztą i wielu trenerów komunikacji niewerbalnej ma z tym problem. Są teoretykami, lecz nie praktykami. Wydaje się, że wiedzą, na co mają zwracać uwagę, ale w wielu sytuacjach nie potrafią tego zrobić. Dlatego też zawsze pamiętaj o treningu uwagi. Bądź czujny. Miej w pamięci słowa, które Sherlock Holmes skierował do doktora Watsona: "Widzisz, ale nie obserwujesz".
Bądź inny - zostań dobrym obserwatorem.

2. Uwzględniaj kontekst przy interpretacji sygnałów niewerbalnych.

Pamiętaj, że nie dysponujemy słownikiem, w którym każdy określony sygnał niewerbalny ma jedno i tylko jedno znaczenie. Pewne zachowania niewerbalne mają różne znaczenie w zależności od kontekstu. Przykładem może być ściągniecie brwi. Może ono wskazywać na złość czy gniew, a może być ono także oznaką wątpliwości, niezrozumienia, dezorientacji, zdeterminowania, koncentracji czy myślenia. Wszystko zależy od parametrów danej sytuacji, a także od innych wskazówek - werbalnych i niewerbalnych - jakie musimy uwzględnić przy naszej interpretacji. Z tego względu interpretowanie sygnałów niewerbalnych przypomina często procedurę naukową: stawiamy jakąś hipotezę (w dany sposób interpretujemy sygnały niewerbalne) i testujemy ją empirycznie (czyli uwzględniając dalsze wskazówki niewerbalne i werbalne, potwierdzamy bądź odrzucamy pierwotną interpretację). Strzeż się zatem pochopnych interpretacji pojedynczych sygnałów niewerbalnych bez uwzględniania całego kontekstu.

3. Naucz się rozpoznawać i rozszyfrowywać te zachowania niewerbalne, które są uniwersalne.

4. Naucz się rozpoznawać i rozszyfrowywać indywidualne zachowania niewerbalne.

Powiem nawet więcej: naucz się odróżniać uniwersalne (czyli transkulturowe, obecne w każdej kulturze) zachowania niewerbalne (np. ekspresje mimiczne emocji podstawowych), od tych, które są uwarunkowane kulturowo (np. emblematów, takich jak gest OK - złączony palec wskazujący i kciuk - który w niektórych społecznościach nie oznacza wcale OK, lecz jest gestem obraźliwym), i wreszcie od tych, które są indywidualne, czyli cechują akurat daną osobę (np. różnice w ilustrowaniu gestami).
Bez tego narażasz się na mylne interpretacje i błędy w wykorzystywaniu sygnałów niewerbalnych.

5. Ustalaj punkt odniesienia.

Jak już wspomniałem, istnieją różnice między poszczególnymi ludźmi w zakresie komunikacji niewerbalnej. Dlatego też niezbędne jest ustalanie punktu odniesienia, czyli tego, jak standardowo zachowuje się, jak wygląda, jak mówi itp. dana osoba w sytuacji neutralnej lub w sytuacji określonego typu (np. wtedy, gdy odczuwa gniew). Temu służy niezobowiązująca rozmowa i stosowanie pytań kontrolnych, czyli takich, na które znamy odpowiedź, lub które wywołują w rozmówcy określony stan psychiczny. Naszym zadaniem jest bowiem śledzenie zmian w zakresie komunikacji niewerbalnej, a żeby je dostrzec, musimy ustalić punkt odniesienia. Szczególnie istotne jest to przy wykrywaniu kłamstwa.

6. Staraj się wypatrywać różnych komunikatów pojawiających się równocześnie lub następujących po sobie.

W interpretacji zachowań niewerbalnych przestrzega się przed bazowaniem na pojedynczych, izolowanych sygnałach. Podkreśla się za to rolę wypatrywania zespołów czy konfiguracji sygnałów (w języku angielskim określa się je mianem clusters). Pojedyncze sygnały mogą stanowić zwykły szum i prowadzić do błędnych interpretacji, natomiast zespoły spójnych sygnałów uprawniają do wyciągnięcia odpowiedniego wniosku, czyli dokonania określonej interpretacji. Jest to niezmiernie ważne przy wykrywaniu kłamstwa, gdyż nie istnieją pojedyncze sygnały niewerbalne świadczące o tym, że ktoś na pewno kłamie.
Zwracaj więc uwagę na spójność bądź niespójność komunikatów płynących z różnych części ciała (twarzy, tułowia, rąk, nóg) i z różnych kanałów - uwzględniaj też ton głosu, tempo mówienia, sygnały zapachowe itp. Pamiętaj przy tym, aby nie obstawać dogmatycznie przy raz dokonanej interpretacji i nie pomijać dalszych sygnałów, które mogą świadczyć o jej błędności. Zawsze dopuszczaj możliwość, że twój wniosek wyprowadzony na podstawie danego zestawu sygnałów niewerbalnych może zostać uchylony wraz z pojawieniem się nowych sygnałów.

7. Wypatruj zmian, które sygnalizują odmianę myśli, uczuć, zainteresowań lub zamiarów.

Kolejna podstawowa wskazówka. Jeżeli bowiem chcemy skutecznie interpretować sygnały niewerbalne, musimy nastawić się na obserwację pojawiających się w nich zmian, szczególnie zaś tych, które odbiegają od wzorca (czyli punktu odniesienia dla danej osoby).
Po zaobserwowaniu zmian w zakresie zachowań niewerbalnych spróbuj dociec, co stanowiło ich przyczynę. Dla przykładu: jeśli jesteś na randce, oboje pochylacie się ku sobie, zmniejszając dystans, i przyjmujecie podobną pozycję ciała, a nagle - w trakcie twojej wypowiedzi - ona czy on odchyla się od ciebie, zwiększając dystans, to najprawdopodobniej powiedziałeś czy powiedziałaś coś, co spowodowało negatywne uczucia drugiej osoby lub coś, z czym ona się nie zgadza.

8. Rozpoznawaj fałszywe lub mylące sygnały niewerbalne.

Istnieje wiele sposobów na ustalenie, czy określony sygnał niewerbalny wyraża autentyczny stan psychiczny danej osoby, czy też jest przez nią wykorzystywany do stworzenia mylnego wrażenia. Jednym z nich jest ocena, czy dany sygnał niewerbalny pojawił się w wyniku świadomego zamiaru, czy jest wynikiem nieświadomego działania. Jeśli zatem wiemy, że zdecydowana większość ludzi nie posiada świadomej kontroli nad pewną grupą mięśni twarzy, to możemy przypuszczać, że ekspresja mimiczna angażująca te mięśnie nastąpiła w wyniku nieświadomej ich aktywacji. A to najpewniej oznacza, że ta ekspresja jest wyrazem autentycznego stanu psychicznego, a nie została przybrana, aby wprowadzić w błąd.
Musimy umieć rozpoznać fałszywe i mylące sygnały niewerbalne, aby móc je zignorować przy ustalaniu interpretacji.

9. Skup się na odróżnianiu sygnałów dobrego samopoczucia od dyskomfortu.

Bardzo istotna rada. Najskuteczniej bowiem uczymy się najpierw na pewnym ogólniejszym poziomie, budując szkielet czy podstawę przyszłej wiedzy, a dopiero potem przechodząc do kwestii bardziej szczegółowych. Zamiast więc od razu brnąć w przyswajanie znaczeń każdego poszczególnego sygnału, skup się na tym, czy dany sygnał wyraża dobre samopoczucie (zadowolenie, radość, odprężenie, poczucie bezpieczeństwa itp.) czy też dyskomfort (niezadowolenie, smutek, stres, niepokój, poczucie winy itp.). Innymi słowy, czy wyraża psychiczny stan pozytywny czy negatywny.
To samo stosuj na poziomie ogólnego wrażenia: próbuj określić, czy całość niewerbalnych zachowań danej osoby w tym momencie wskazuje na jej stan pozytywny, czy raczej negatywny. Jak już dostatecznie opanujesz umiejętność odróżniania tych stanów, dopiero przejdź do ich konkretyzacji - do tego, czy negatywny stan jest związany np. ze strachem czy z poczuciem winy.

10. Obserwuj innych dyskretnie.

Wkraczając w świat komunikatów niewerbalnych, nierzadko jesteśmy urzeczeni jego bogactwem. Dostrzegamy więcej niż inni, zwracamy baczną uwagę na nasze otoczenie, potrafimy zachwycać się subtelną, niewerbalną grą, w jaką w przeróżnych sytuacjach grają ze sobą ludzie. Mamy ochotę obserwować i interpretować zachowania innych, a na tej podstawie przewidywać ich późniejsze działania.
Oszczędzajmy sobie jednak kłopotów biorących się zarówno z mało dyskretnej obserwacji (wyobraź sobie, co czuje nieznajoma osoba, gdy się w nią wgapiasz), jak i z nadmiernego chwalenia się zdobytymi umiejętnościami. Jedną z nielicznych sytuacji, w których warto aż do przesady podkreślać własne umiejętności w zakresie komunikacji niewerbalnej i bezczelnie obserwować innych, jest wykrywanie kłamstwa. Choć i to nie zawsze.
Dlatego przyjmij tę ostatnią radę - bądź dyskretny w tym, co robisz.